Seher Alp 
The New York Times’ta yayınlanan, Jack Nicas imzalı, “Ukrayna Savaşı Global Besin Krizini Tetikleyebilir” başlıklı tahlilde, Ukrayna’da devam eden savaşın, global güç piyasalarında şok tesiri yarattığı, ancak gezegenimizin bugün daha derin bir krizle, besin kıtlığıyla karşı karşıya olduğu vurgulandı:
AÇLIK, TAHIL FİYATLARIYLA ORANTILI OLARAK ARTACAK
Savaşın bir sonucu olarak, dünyanın en büyük buğday, mısır ve arpa stokları Rusya ve Ukrayna; gübre stoklarının büyük bir kısmı da Rusya ve Beyaz Rusya’da mahsur kaldı. Böylesi bir durumda global besin ve gübre fiyatlarının artması kaçınılmaz. O denli ki geçen aydan bu yana buğday yüzde 21, arpa yüzde 33 ve gübre fiyatları da yüzde 44 oranında arttı.
Bu karmaşık tablo, halihazırda fiyat ve güç maliyetlerini artıran, lojistik faaliyetlerini kısıtlayan ve malları güç bulunur hale getiren global salgın, yaşanan son kuraklıklar, seller ve yangınlar üzere büyük zorluklarla daha da karmaşık hale geliyor. Bugün ekonomistler, yardım kuruluşları ve hükümet yetkilileri kelamını ettiğimiz gelişmelerin temel sonucu olarak, “açlığın artacağı” konusunda ihtarlarda bulunuyor.
Yaklaşan felaket, globalleşme çağında yaşanan büyük bir savaşın sonuçlarını da açıkça ortaya koyuyor. Besin, gübre, petrol, gaz ve hatta alüminyum, nikel ve paladyum üzere metallerin fiyatları da süratle yükseliyor. Uzmanlar, krizin tesirleri arttıkça durumun daha da kötüleşeceğini öngörüyor.
Her gün 125 milyon insanın besin muhtaçlığını karşılayan Birleşmiş Milletler Besin Programı’nın (WFP) yönetici yöneticisi David M. Beasley, “Ukrayna, bir felaketin üzerine bir felaket daha ekledi” diyor ve şöyle devam ediyor: “Dünya Savaşı’ndan bu yana buna yakın bir emsal yok...”
ÇİN, DÜNYANIN AZALAN ARZINDAN DAHA FAZLASINI SATIN ALACAK
Ukrayna’daki çiftlikler, kritik ekim ve hasat mevsimlerini kaçırmak üzere. Avrupa’daki gübre fabrikaları, yüksek güç maliyetleri nedeniyle üretimi kıymetli ölçüde azaltıyor. Brezilya’dan Teksas’a kadar pek çok bölgede çiftçiler gübreyi azaltarak bir sonraki hasattan daha az eser alınacağının sinyallerini veriyor.
Şiddetli sellerin akabinde on yılların en zayıf buğday stoklarıyla karşı karşıya olan Çin, dünyanın azalan arzından çok daha fazlasını satın almayı planlıyor. Ve olağanda az ölçüde buğday ihraç eden Hindistan, geçen yıla kıyasla şimdiden üç kattan daha fazla talep görüyor.
Bu krizin sonucu olarak, market eserlerinin fiyatları dünya çapında artacak. Hükümet bilgilerine nazaran, ABD’de şubat ayında tüm eserler bir evvelki yıla nazaran yüzde 8,6 arttı. Bu durum, son 40 yılın en büyük artışı olarak kayıtlara geçti. Ekonomistler, Ukrayna’daki savaşın halihazırda artmış olan fiyatları daha da artırmasını bekliyor.
AÇLIK ÇEKEN NÜFUS 1 MİLYARA YAKLAŞIYOR
Fiyatlardaki son artış, temel besinlere ulaşmakta zorluk çeken birçok insanı adeta uçurumun kenarına itebilir. Açlıkla uğraş eden global nüfus, 5 yıl boyunca büyük ölçüde sabit kalırken pandemi müddetince yaklaşık yüzde 18 artarak 720 milyon ila 811 milyon şahsa ulaştı. Birleşmiş Milletler, savaşın tek başına global besin pazarı üzerinde bırakacağı tesirin, 7,6 ila 13,1 milyon insanın daha aç kalması halinde olabileceğini kaydediyor. Dünya Besin Programı’nın maliyetleri ayda 71 milyon dolar arttı, bu da 3,8 milyon insanın günlük erzakını kesmeye yetecektir. Bay Beasley, “Açlardan yemek alıp kıtlık çekenlere vereceğiz” dedi.
Artan fiyatlar ve açlık, dünyanın savaşa bakışına da yeni bir boyut kazandırıyor. Bu durum Rusya’ya yönelik öfkeyi daha da körükleyebilir ve müdahale davetlerini artırabilir mi? Yoksa yaşanan hayal kırıklığının gayesine, yiyecek ve gübre stoklarının Rusya ve Ukrayna’da mahsur kalmasına yardımcı olan Batı yaptırımları mı oturur? Çabucak çabucak her ülke daha yüksek fiyatlar ile karşı karşıya kalacak olsa da kimi ülkelerde beşerler, doymalarına yetecek kadar yiyecek bulmakta dahi zahmet çekebilir.
Ermenistan, Moğolistan, Kazakistan ve Eritre, buğday ithalatlarının neredeyse tamamını Rusya ve Ukrayna’dan yapıyor ve bu durumda yeni kaynaklar bulmaları gerekiyor. Buğdaylarının yüzde 60’ından fazlasını savaşan iki ülkeden sağlayan Türkiye, Mısır, Bangladeş ve İran bugün çok daha büyük alıcılarla rekabet ediyor.
ASYA’DAN AFRİKA’YA İÇ KARŞILIKLIKLAR DERİNLEŞECEK
Bütün bu ülkeler lakin küçük bir arz için teklif verebilecek, zira dünyanın en büyük buğday üreticisi ve tüketicisi pozisyonunda olan Çin’in, bu yıl dünya piyasalarından olağanın çok üzerinde bir alım yapması bekleniyor. Çin 5 Mart’ta geçen yılki şiddetli selin, ülkedeki tüm buğday mahsullerinin üçte birinin ekimini geciktirdiğini ve yaklaşan hasat mevsiminin de kasvetli göründüğünü açıkladı. Çin Tarım Bakanı Tang Renjian, “Bu yılki fide durumu, tarihin en düşük düzeylerini işaret ediyor” dedi.
Artan besin fiyatları, uzun bir müddettir fakir Afrika ve Arap ülkelerindeki toplumsal ve politik çalkantıların katalizörü olmuştu ve bu ülkelerin birden fazla, bugün bu tıp problemlerden kaçınmak için ekmek üzere temel besin unsurlarının üretimine devlet takviyesi sunuyor. Lakin ekonomistler, global salgın ve yüksek güç maliyetleri nedeniyle zati sıkıntı durumda olan bu ülkelerin, artan besin maliyetleri altında ezilme riski olduğunu söylüyor. Tunus, savaştan evvel besin ithalatının bir kısmını ödemekte zorlanıyordu; artık ise sadece ekonomik çöküşü önlemeye çalışıyor. Yüksek enflasyon, Fas’ta şimdiden protestoları başlattı ve Sudan’da da huzursuzluk ve şiddetli baskıların artmasına neden oluyor.
Scotiabank’tan tarım analisti Ben Isaacson, “Pek çok insan, yalnızca, simidin daha kıymetli hale geleceğini sanıyor. Bu muhakkak gerçek, lakin hususumuz bu değil” diyor; Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da insanların 1970’lerden bu yana kesintisiz bir biçimde ayaklanmalarla boğuştuğunun altını çizerek hayli temel bir sorunun karşılığını veriyor: “İnsanların sokaklara çıkıp protesto şovları düzenlemelerine sebep olan şey neydi? Her şey besin kıtlığı ve besin fiyatları enflasyonu ile başlar…”
“23 MİLYON AFGANI BESLEMEK GİDEREK ZORLAŞIYOR”
Yemen, Suriye, Güney Sudan ve Etiyopya da dahil olmak üzere uzun periyodik çatışmalardan etkilenen pek çok ülke, uzmanların süratle kötüleşebileceğinden korktuğu önemli açlık acil durumları ile karşı karşıya. Afganistan’daki yardım vazifelileri, insani krizin Ukrayna’daki savaş nedeniyle daha da kötüleştiği konusunda ihtarlarda bulunuyor. Ülke nüfusunun yarısından fazlasını oluşturan, besine gereğince erişemeyen yaklaşık 23 milyon Afgan’ı beslemek her geçen gün giderek zorlaşıyor.
Bir Afgan ithalat şirketi olan Bashir Navid Complex’in müdürü Nurettin Zakir Ahmedi, fiyatların genel olarak arttığını söylüyor ve devam ediyor, “Bu ay Rusya’da yemeklik yağ bulmam beş günümü aldı. Her biri 30 dolara satılan 15 litrelik şişelerden aldım ve bunları Afgan pazarında 35 dolara satacağım. Savaştan evvel satış fiyatı 23 dolardı […] ABD, sadece Rusya ve bankalarına yaptırım uyguladığını düşünüyor, fakat ABD aslında tüm dünyaya yaptırım uyguluyor” diyor.
Global besin pazarı içinde, savaş halinde olan Rusya ve Ukrayna’dan daha berbat durumda olan birkaç ülke var. Ukrayna ve Rusya, son beş yılda birlikte dünya buğday ihracatının yaklaşık yüzde 30’unu; değerli bir hayvan yemi kaynağı olan mısırın yüzde 17’sini, arpanın yüzde 32’sini, ve dünyanın birtakım bölgelerinde yaygın formda yemeklik yağ olarak kullanılan ayçiçeği tohumu yağının ise yüzde 75’ini ürettiler. Rusya, kendisini finansal olarak aktif bir formda kesintiye uğratan yaptırımlar nedeniyle büyük ölçüde besin ihraç edemedi.
GÜBRE KITLIĞI
Hiçbir ülke buğday ihracatı alanında Rusya ve Ukrayna’nın yerini basitçe alamaz. Birleşmiş Milletler’e nazaran ABD ve Kanada’da stoklar hayli sıkışık durumda, Arjantin ihracatı sonlandırıyor ve Avustralya tam nakliye kapasitesine sahip. Rusya ve Ukrayna’nın önde gelen besin ihracat kalemleri ortasında yer alan buğday geçen yıl yüzde 69, mısır yüzde 36, arpa ise yüzde 82 oranında fiyat artışı yaşadı. Fakat savaş, besin piyasalarında uzun vadeli bir diğer şoku daha tetikliyor: gübre kıtlığı.
Teksaslı bir çiftçi olan Matt Huie, süratle artan fiyatlar yüzünden yüzlerce ineğini besleyen otlaklara gübre vermeyi azalttı ve kesitten sonra otların daha da zayıf olacağını garanti ediyor ve bir sonraki mısır mahsulü için de gübreyi azaltmak zorunda kalacağından telaş ediyor. Bunun, randımanı daha da azaltacağının altını çiziyor ve içinde bulunduğu durumu, “Bilinmeyen bir bölgeye girdik” kelamlarıyla tanım ediyor.
Rusya, global arzın yaklaşık yüzde 15’ini karşılayan, ‘dünyanın en büyük gübre ihracatçısı’ olarak bilinmekte. Yaptırımlar halihazırda bu tıp süreçleri zorlaştırmışken ve dünyanın dört bir yanında çiftçiler ekime hazırlanırken; Rusya, gübre üreticilerine ihracatı durdurmaları buyruğunu verdi.
“FİYATLAR ÜÇ KATINA ÇIKTI”
Yaptırımlar, soya fasulyesi ve mısır da dahil olmak üzere birçok önde gelen mahsul için kritik değerde olan potasyum bazlı gübrenin ana üreticilerinden Rusya’nın en yakın müttefiki Belarus’u da vurdu. Belarus’un gübre ihracatı, Ukrayna savaşından çok evvel, Rus muhalif gazeteci Roman Protaseviç’in uçağını Minsk’e inmeye zorlayarak gözaltına almasının akabinde esasen bloke edilmişti.
Dünyanın önde gelen gübrelerinin fiyatları geçen yıl iki yahut üç katına çıktı. Dünyanın en büyük soya fasulyesi üreticisi pozisyonunda olan Brezilya, potas gübresinin neredeyse yarısını Rusya ve Beyaz Rusya’dan satın alıyor. Şu an yalnızca üç aylık stokları var. Ulusal soya fasulyesi çiftçileri derneği, üyelerine bu dönem daha az gübre kullanma talimatı verdi. Brezilya’nın şiddetli bir kuraklık nedeniyle aslında azalmış olan soya fasulyesi mahsulü, muhtemelen daha da azalacak.
ETİN MALİYETİ ARTMAYA DEVAM EDECEK
Soya Fasulyesi Üreticileri Derneği lideri Antonio Galvan, milletlerarası yaptırımları eleştirerek, “Gübrelerin üretici ülkelere ulaşmasını engelliyorlar. Gübre eksikliği yüzünden kaç milyon kişi açlıktan ölecek” diyor. Brezilya, ürettiği soya fasulyesinin birçoklarını, bu mahsulü çiftlik hayvanlarını beslemek için kullanan Çin’e satıyor. Soya fasulyesinin ölçüsünün azalması ve fiyatının artması, çiftçileri bu cins hayvan yemlerini daha az kullanmaya itebilir. Bu da daha küçük inekler, domuzlar ve tavuklar ve daha yüksek et fiyatları manasına gelir.
Iowa’da mısır ve soya fasulyesi üreticisi olan John Bakehouse, yaklaşan gübre kıtlığından tasa duyduğu için geçen yılın sonlarında ön ödeme yaparak eser satın aldığını, lakin hâlâ eline ulaşmadığını, alacağı gübreyi mısır mahsulüne uygulamak için de bir aydan daha az vakti kaldığını söylüyor. Şayet Bakehouse toprağa gübre veremezse, getirisi yarı yarıya azalacak.
Bakehouse, mevcut durumu şu sözlerle özetliyor:
“[Filmlerde] ağır çekimde zıplayan otomobiller görürsünüz, içindeki yolcular havadadır. Tıpkı bu türlü bir his. Hepimiz havada süzülüyor ve otomobilin yere inmesini bekliyoruz. Hoş, yumuşak bir iniş mi yoksa hendeğe sert bir dalış mı olacak kim bilir…”
